Land grabbing in Indonesië: kan je duurzaam investeren in grond?

Het fenomeen landroof of land grabbing is de laatste jaren ontstaan door de groei van commerciële grondtransacties voor de productie en verkoop van voedsel en biologische grondstoffen, aldus Borras en Franco (2010). Steeds meer landbouwgrond en oerbos in ontwikkelingslanden wordt opgekocht door internationale investeerders. Dit kan ten koste gaan van de landrechten van lokale bevolking en vormt zo een bedreiging voor voedselzekerheid en inkomsten (Rosset, 2011). Indonesië is met zijn subtropisch klimaat een ideale plaats voor de productie van palmolie, een basisstof voor biodiesel. Mede daarom is Indonesië, naast Maleisië, een van de grootste palmproducenten ter wereld, aldus Amzul Rifin (2010). Volgens Rogge (2010) zal de vraag naar palmolie tot 2030 verdubbelen. Om aan de toenemende vraag naar biodiesel te voldoen is 15 miljoen hectare grond extra nodig in 2030. Dat is driemaal zoveel als de huidige hoeveelheid grond, aldus het Voedingscentrum. Dit essay zal vanuit een economisch en sociale context de mogelijkheden tot duurzaam investeren in Indonesische grond beschrijven. Nog belangrijker: is het mogelijk?

Duurzaamheid

Organisaties in de profit en in de non-profit sector richten hun aandacht vaak op duurzaam ondernemen of investeren. De term duurzaamheid is een containerbegrip (Van Eck, 2011a). Drie belangrijke kenmerken van duurzaamheid is de wisselwerking tussen generaties, het belang van meerdere schaalniveaus en het feit dat het begrip multi-interpretabel is. Deze kenmerken komen voort uit het Brundtlandrapport (1987) die duurzaamheid als volgt definieert: “Duurzame ontwikkeling is een ontwikkeling die voorziet in de behoeften van de huidige generatie, zonder het vermogen aan te tasten om te voorzien in de behoeften van de toekomstige generatie”.  Maar duurzaamheid is meer dan een ontwikkeling. De definitie is normatief, de uitwerking van duurzaamheid is afhankelijk van de uitgangspunten. Dat zijn namelijk de waarden die actoren geven aan dit begrip. Hiervoor kan het waardenkader van Van Eck (2011b) worden gebruikt. Het diepste niveau bestaat uit waarden die de levensbeschouwing van de mens weergeven. Uit deze laag komen waarden die zorgen voor een afweging van belangen en keuzes voor beleidsstrategieën. Dit is belangrijk in de betekenis die duurzaamheid krijgt in dit essay. De waarden in dit kader zijn te verdelen in drie onderdelen: ecologie, economie en sociaal-cultureel, waarvan de laatste twee onderdelen voor dit essay belangrijk zijn. Immers, duurzaam handelen in grond omvat vragen die onbeantwoord blijven en tegenstrijdigheden in handelingen in het beleid van organisaties. Om hierover een oordeel te vellen, zal eerst vanuit een generieke context het begrip land grabbing worden omschreven.

Wereldwijd probleem

Volgens Saturnino M. Borras Jr. (2011) is er in een kort tijdsbestek een dramatische wending gekomen in wereldwijd grondeigendom. Dit komt volgens de onderzoekers door de effecten van globalisatie. Dit heeft zowel positieve als negatieve effecten. Denk aan de crisis in financiële markten, voedsel en energie. Multinationals en andere internationale economische spelers van overheden tot investeerder zijn geneigd om op zoek te gaan naar grond in landen die kunnen dienen als producent voor brandstof of voedsel (Sapa-AFP, 2012). Met het oog op stijgende prijzen in deze gevoelige sectoren zien deze partijen een grondaankoop als lucratieve investering. Ter illustratie: volgens Grain heeft in het zuiden van Laos het Chinese telecommunicatiebedrijf ZTE meer dan tienduizend hectare grond verworven voor de productie van ethanol. Het Japanse conglomeraat Mitsui  heeft onlangs haar belangen in de Braziliaanse investeerder van landbouwgrond genaamd Multigrain vergroot (Bloomberg, 2011). Transactieprijs: 482 miljoen dollar. Grain is een non-profit organisatie die alle wereldwijde grondinvestering in ontwikkelingslanden onderzoekt. In figuur 1 ziet de grootste grondinvesteringen van begin 2012 in Indonesië.  In een rapport naar landbouwgrond (Deininger et al, 2010) wat gepubliceerd is door de Wereldbank blijkt dat tussen oktober 2008 en augustus 2009 er in totaal 46 miljoen hectare grond verhandeld is. Dit is echter maar een fractie van alle transacties in landbouwgrond, omdat de Wereldbank niet de capaciteit heeft om dat te registreren. Volgens de internationale conferentie Land Deal Politics, in april 2011, ligt het aantal verhandelde hectare landbouwgrond op circa 80 miljoen. Oxfam International waarschuwt dat er 227 miljoen hectare is verhandeld, in plaats van de 56 miljoen hectare volgens de Wereldbank. Wie hier met zijn beweringen het dichts bij de realiteit zit is moeilijk aan te geven.

figuur 1; Grootste grondinvesteringen Indonesië begin 2012 (bron: Grain 2012)

Oorzaak

In het economisch model wordt de mate van succes wordt over het algemeen gemeten doormiddel van winstmaximalisatie (Vastrick, 2008). In deze redenering is meer winst ethisch verantwoord. Men ziet in dat grondstoffen niet oneindig zijn. Banken, overheden en multinationals spelen hier op in door haar handelingen slechts aan te passen aan de hype van duurzaamheid. Op politiek niveau is de Europese doelstelling van tien procent biobrandstoffen voor transportsector in 2020 een goed voorbeeld: dit is een drijvende factor achter de vraag naar (landbouw)grond. Hierdoor ontstaat een paradox: de vraag naar duurzaamheid in het Westen stijgt en doet de vraag naar landbouwgrond in ontwikkelingslanden groeien. Professor Saul Lemkowitz (2007, alinea 3) van de Technische Universiteit Delft beaamt: De enorme economische groei in China wordt ondanks de milieubezwaren toegejuicht, omdat hij stabiliteit brengt. Maar een oneindige groei op een eindige planeet kan niet duurzaam zijn. Onze paradox is dat we onze eigen kapitalistische cultuur zo moeten hervormen dat de marktwerking duurzame technologie bevoordeelt.”

Effecten

De effecten van land grabbing, lees landroof, zijn afhankelijk van de sociaal economische context waarin het zich voordoet. Lokale gemeenschappen profiteren niet van de verkoop of het toekomstig gebruik van de grond waar men in het verleden op heeft gewoond of geproduceerd. Het brengt demografische veranderingen met zich mee. Volgens Borras (2010), zijn er twee manieren om naar de effecten van land-grabbing te kijken. Aan de ene kant tast land-grabbing het gezinsleven en de samenleving in de rurale gebieden ernstig aan. Vanuit een ander perspectief  zijn er economische kansen voor deze groepen, met de nuance dat het zich leent voor corruptie en andere negatieve effecten. Kortom: kans of bedreiging? Voor beide visies geldt: land grabbing heeft een negatief imago, welke visie op dit handelen ook wordt belicht. Feit is dat de wereldwijde strijd om vruchtbaar land tussen investeerders en multinationals groeit en lokale gemeenschappen in ontwikkelingslanden in verdere armoede dwingt. Meer informatie over de algemene effecten van land grabbing worden goed weergegeven in de volgende reportage van Al Jazeera; Land-grab’ for food security

Indonesië en Palmolie

Het zit in een groot deel van de producten die dagelijks door de consument wordt gebruikt: palmolie. Palmolie wordt onder andere gebruikt in producten zoals boter, frituurvet en zoetigheden. Volgens het Voedingscentrum zit palmolie in 60% van alle levensmiddelen.  Tevens kan palmolie worden gebruikt als biodiesel en voor de opwekking van groene stroom. Reden genoeg voor (buitenlandse) investeerder om daar strategische grondposities in te nemen. In 2008 heeft de Indonesische overheid de mogelijkheden voor investeerders vergoot. aldus Salamuddin (2009).  Volgens het Forest People Programme worden kleine boeren en landeigenaren al jarenlang geteisterd door de expansiedrift van bedrijven die gebruik van dit gunstige klimaat. Vanaf de jaren negentig is het gemiddeld aantal hectare grond voor de productie van palmolie per jaar met ruim 305 duizend hectare gegroeid. Het gaat hier om miljoenen stukken land die inmiddels in het bezit zijn grote multinationals. Het grootste probleem is dat kleine boeren niet profiteren van de verkoop van hun grond. Dit komt omdat de rechten van deze boeren niet beschermd zijn. Sterker, men heeft geen rechten en er is geen organisatie die de belangen van de boeren kan verdedigen. In november van 2011 berichte Forest People Programme, een onderzoeksinstituut, dat de lokale Indonesische politie in Jambi lokale arbeiders onderdrukt voor de komst van een plantage voor de productie van palmolie. De politieagenten bewaken louter de belangen van de producent. Zij onderdrukken de arbeiders systematisch door geweldsdelicten, het vernielen van hun eigendommen en het asfalteren van hun landgoederen. Hele gezinnen komen onder druk, schending van de mensenrechten. In een gedetailleerd rapport wordt beschreven dat de grond van de boeren inmiddels in het bezit is van PT Asiatic Persade (’s werelds grootste palmolie producent en voor 51% in handen van de Wilmar groep), die een totaal van 20.000 hectare grond in zijn bezit heeft. Op deze grond verbouwen de lokale boeren hun producten, maar Asiatic Persade wil dit gebruiken voor de productie van palmolie. Het bedrijf heeft politie en lokale ambtenaren ingeschakeld om de boeren van hun land te verdrijven. Dit is maar een voorbeeld, maar ook in de rapporten van Oxfam en het wetenschappelijk artikelen van Borras komen dit soort vormen van onderdrukking en het schenden van mensenrechten over Indonesië terug. De boeren worden letterlijk uitgeknepen en de overheid komt niet op voor de rechten van hun burgers. Uit verder onderzoek van PPF blijkt dat de boeren in Jambi al jarenlang in opstand komen. Het land is zonder enige kennisgeving in handen gekomen van Asiatic Persade. Zonder enige erkenning van hun rechten en compensatie over de vergoeding voor hun toekomstige inkomstenderving. Het wrange is dat Asiatic Persade  Executive Board member is van de Roundtable on Sustainable Palm Oil, die zich in zet voor het duurzamer maken van de mondiale palmolieproductie.

 

Synthese Het investeren in  landbouwgrond van Indonesie leidt tot verscheidene conflicten. Deze ontstaan voornamelijk bij de plattelandsbevolking. Die kan dan niet meer voldoende voorzien in haar levensonderhoud en raakt haar traditionele rechten kwijt, die vaak niet wettelijk zijn vastgelegd. Daarom is het vanuit sociaal economisch perspectief op dit moment niet verantwoord landbouwgrond te kopen in Indonesië.  Zolang er geen rechten zijn voor de huidige grondeigenaren en deze ook niet beschermd worden is dit een groot bezwaar voor Nederlandse investeerders om hier belangen in te nemen. Het strookt niet met de bedrijfsvoering die in veel gevallen ook aandacht schenken aan duurzaamheid. Ook Nederlandse organisaties zoals het pensioenfonds Zorg en Welzijn die  indirect in  Indonesische landbouwgrond investeert door haar belangen in Black Rock Asset Management (Grain, 2012 b). Financiële markten sterk met elkaar verweven. De kans dat Westerse en Nederlandse investeerders indirect meehelpen aan de onderdrukking van rechtenloze Indonesische boeren is groot. Om meer te weten te komen over de kansen en bedreigingen van land grabbing is het raadzaam het volgende boek te lezen: Land grab or development opportunity? Agricultural investment and international land deals in Africa

Literatuurlijst

Wetenschappelijke artikelen

Brundtland, G. H. (1987). Our common future, Nairobi: World Commission of environment and Development. United Nations World Commission on Environment and Development, gepubliceerd door Oxford University Press in 1987. Geraadpleegd via:

http://www.un-documents.net/ocf-ov.htm#1.2

Deininger, Klaus; Derek Byerlee (2010). Rising Global Interest in Farmland: Can it Yield Sustainable and Equitable Benefits? The World Bank.

Geraadpleegd via:

http://siteresources.worldbank.org/INTARD/Resources/ESW_Sept7_final_final.pdf.

Eck, van. A. (2011a, 2011b ) Waarden van duurzaamheid? Masterthesis Planologie, Universiteit van Utrecht. ( pagina 8.  Geraadpleegd via:

http://igitur-archive.library.uu.nl/student-theses/2011-0629200329/thesis%20a.vaneck%20totaal.pdf

Rifin, A. (2010) The effect on export tax on Indonesia’s  Crude Palm Oil (CPO) Export competitiveness. Published by the ASEAN Economic Bulletin, August 2010, v. 27, iss. 2, pp. 173-84. Geraadpleegd via: http://muse.jhu.edu/journals/asean_economic_bulletin/v027/27.2.rifin.pdf

Rogge, T. (2010) Biobrandstof uit algen? Masterthesis, Universiteit van Gent, Faculteit Economie en Bedrijfskunde. Geraadpleegd via:

http://lib.ugent.be/fulltxt/RUG01/001/459/560/RUG01-001459560_2011_0001_AC.pdf

Rosset, P. (2011) Food sovereignty and alternative paradigms to confront land grabbing and the food and climate crises. Published by Development, volume 54, March 2011, , iss. 1, pp. 21-30. Geraadpleegd via:

http://www.palgrave-journals.com/development/journal/v54/n1/full/dev2010102a.html

Saturnino M. Borras Jr., Franco, Jennifer(2010) Towards a Broader View of the Politics of Global Land Grab: Rethinking Land Issues, Reframing Resistance. Published jointly by Initiatives in Critical Agrarian Studies, Land Deal Politics Initiative and Transnational Institute. Geraadpleegd via:

http://ramshorn.ca/sites/ramshorn.ca/files/Borras%20%26%20Franco,%20Politics%20of%20Land%20Grab.pdf

Saturnino M. Borras Jr., Ruth Hall, Ian Scoones, Ben White and Wendy Wolford. (2011) Towards a better understanding of global land grabbing: an editorial introduction. The Journal of Peasant Studies. Vol. 38, No. 2, March 2011, 209–216. Geraadpleegd via:

http://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/03066150.2011.559005#preview

Algemene bronnen:

Bloomberg (2011) Mitsui to pay 40 billion yen for Brazil Company. Internetartikel, gepubliceerd op 12 januari 2011.

Geraadpleegd via:

http://www.bloomberg.com/news/2011-01-12/mitsui-to-pay-40-billion-yen-for-brazil-company-nikkei-reports.html

Cotula, L., Vermeulen, S., Leonard, R. and Keeley, J., (2009) Land grab or development opportunity? Agricultural investment and international land deals in Africa. IIED/FAO/IFAD, London/Rome. ISBN: 978-1-84369-741-1

Forest People Program (2011, 21 november) New Report Exposes Human Rights Abuses in Wilmar Group Plantation in Jambi, Indonesia. Geraadpleegd via:

http://www.forestpeoples.org/topics/palm-oil-rspo/news/2011/11/press-release-new-report-exposes-human-rights-abuses-wilmar-group-

Grain(2012 a+b) GRAIN Releases dataset with over 400 global land grabs. Gepubliceerd door GRAIN op 23 februari 2012, onderzocht door Devlin Kuyek, Renée Vellvé, Carlos Vicente. Geraadpleegd via: http://www.grain.org/article/entries/4479-grain-releases-data-set-with-over-400-global-land-grabs

Oxfam International (2011) Land and Power: The growing scandal surrounding the new wave of investments in land. Oxfam GB, Oxfam House, John Smith Drive, Cowley, Oxford, OX4 2JY, UK. Geraadpleegd via:

http://www.oxfam.org/sites/www.oxfam.org/files/bp151-land-power-rights-acquisitions-220911-en.pdf

Salamuddin, D. (2009) Investment in Indonesia “Neocolonialism and it’s destruction to peoples economy” Geraadpleegd via:

http://www.networkideas.org/ideasact/dec09/pdf/Daeng_Salamuddin.pdf

South African Press Association (2012) Is it investment? Or a land grab? Gepubliceerd door de Sapa-AFP. Geraadpleegd via:

http://www.moneyweb.co.za/mw/view/mw/en/page295047?oid=565261&sn=2009+Detail

Lemkowiz, Saul, prof.dr.ir.(2007) De paradox van duurzaamheid. Internetartikel gepubliceerd door TU Delta, het weekblad van de Technische Universiteit Delft. Jaargang 39, nummer33, gepubliceerd op 8 november 2007. Geraadpleegd via:

http://www.delta.tudelft.nl/artikel/de-paradox-van-duurzaamheid/17307

Vastrick J.C. (2008) Een schijn van vooruitgang: moraal en praktijk achter de vrije markt. Uitgeverij Aspekt, Soesterberg, ISBN: 978-9-05911-654-2

Aanbevolen video’s

TNI Fellows Meeting 2011- Jun Borras

http://youtu.be/crkke2_q_5g

The Nature of Business – Transforming the market for palm oil

http://content.bitsontherun.com/previews/3SRNm6LL-R8hW33u3

Oxfam Guide to Land Grabbing

http://www.youtube.com/watch?v=W2CTeu7Seko

Land-grab’ for food security – 18 Nov 09

http://www.youtube.com/watch?v=hbfo_oMTM70&feature=results_main&playnext=1&list=PL57EEA57926CF65F